Poznań, jako jedno z najstarszych miast Polski, od wieków był miejscem życia jednej z najstarszych i najważniejszych gmin żydowskich w kraju. Społeczność ta, obecna w mieście od XIII wieku, odegrała kluczową rolę w jego rozwoju gospodarczym, kulturalnym i społecznym. Niniejszy artykuł przedstawia szczegółową historię poznańskich Żydów, ich wpływ na miasto, synagogi, cmentarze, tragiczne losy podczas II wojny światowej oraz współczesne wysiłki na rzecz zachowania ich dziedzictwa.

Wczesna historia

Początki osadnictwa żydowskiego w Poznaniu sięgają prawdopodobnie połowy XIII wieku. Najstarsza pisana wzmianka o planach budowy synagogi pochodzi z 1367 roku, co sugeruje, że już wtedy istniała zorganizowana gmina żydowska. Była to jedna z najstarszych i najważniejszych gmin na ziemiach polskich, a jej rozwój wspierały przywileje nadane przez księcia Bolesława Pobożnego w 1264 roku. Przywileje te zapewniały Żydom bezpieczeństwo i możliwość swobodnego osiedlania się, co przyciągało uciekinierów z Niemiec, Francji i Czech, prześladowanych w Europie Zachodniej.

W XIV wieku poznańska gmina żydowska była już dobrze zorganizowana, a obecność wybitnych talmudystów świadczy o wysokim poziomie intelektualnym społeczności. Kultywowano tu specyficzną odmianę liturgii, zwaną Minhag Pozna, co podkreślało unikalność poznańskich Żydów. W 1507 roku gmina była na tyle znacząca, że została zobowiązana do zapłaty 200 złotych podatku koronacyjnego, co potwierdza jej ekonomiczną siłę (Wirtualny Sztetl).

Rozwój i wpływ na miasto

Przez wieki społeczność żydowska w Poznaniu odgrywała istotną rolę w życiu miasta. W średniowieczu Żydzi koncentrowali się głównie wokół ulic Szewska, Wroniecka, Sukiennicza(obecna Żydowska) i Dominikańska, tworząc tętniącą życiem dzielnicę. W XIX wieku, po wielkim pożarze miasta w 1803 roku, który zniszczył 276 domów i pozbawił dachu nad głową 5180 osób, w tym około 600 Żydów, Prusacy zezwolili Żydom na osiedlanie się w innych częściach miasta (Wikipedia). To otworzyło nowe możliwości integracji i przyczyniło się do ich większego udziału w rozwoju urbanistycznym Poznania.

Żydzi byli aktywni w handlu, rzemiośle i wolnych zawodach, takich jak medycyna i prawo. W XIX wieku w ich rękach znajdowała się znaczna część przemysłu i handlu, a wiele kamienic na Starym Rynku należało do żydowskich rodzin (Monitor Wielkopolski). Utworzyły się wpływowe rody kupieckie i bankierskie, takie jak Kantorowiczowie, Aschowie, Levinsohnowie, Peiperowie, Ephreimowie, Awerbachowie i Munkowie. W 1838 roku Michael Kantorowicz założył drugi co do wielkości bank w Poznaniu, co świadczy o ekonomicznej potędze społeczności (Monitor Wielkopolski).

Społeczność żydowska wnosiła również znaczący wkład w kulturę i naukę. W XIX wieku przedstawiciele gminy zaczęli zasiadać we władzach miejskich, a przed I wojną światową w radzie miejskiej było 16 Żydów pochodzenia niemieckiego, obok 33 Niemców i 7 Polaków. Wybitną postacią był rabin Akiva Eger (1815–1837), który zasłynął pomocą podczas epidemii cholery w 1831 roku (Monitor Wielkopolski). Instytucje takie jak Czytelnia Żydowska przy ul. Żydowskiej 32 dodatkowo podkreślały kulturalną aktywność społeczności (Przewodnik Królewski).

Aspekt	Szczeguly
Liczba ludności	6800 w 1840 roku, obecnie poniżej kilkudziesięciu osób (Przewodnik Królewski).
Główne rody	Kantorowiczowie, Aschowie, Levinsohnowie, Peiperowie, Ephreimowie, Awerbachowie, Munkowie (Monitor Wielkopolski).
Instytucje	Bank Kantorowicza (1838), Czytelnia Żydowska (Przewodnik Królewski).
Wpływ polityczny	16 Żydów w radzie miejskiej przed I wojną światową (Monitor Wielkopolski).

Synagogi

Synagogi były sercem życia religijnego i społecznego poznańskich Żydów. Pierwsza synagoga została zbudowana w latach 70. XIV wieku przy ulicach Dominikańskiej i Szewskiej (Przewodnik Królewski). W ciągu wieków w mieście powstało łącznie 20 synagog, z których najważniejsze znajdowały się przy ul. Żydowskiej, Szewskiej, Dominikańskiej i Stawnej (Monitor Wielkopolski).

Najbardziej okazałą była Synagoga Wielka, wzniesiona w 1907 roku przy ul. Stawnej. Zbudowana w stylu romańskim z elementami mauretańskimi, mogła pomieścić 1200 osób (600 mężczyzn i 600 kobiet). Była miejscem ważnych wydarzeń, takich jak modły za Józefa Piłsudskiego w 1935 roku czy modlitwy w 1939 roku. Podczas II wojny światowej naziści przekształcili ją w basen, co było aktem profanacji. Po wojnie budynek popadł w ruinę, a w 2011 roku został zamknięty z powodu złego stanu technicznego. Obecnie rozważane są plany przekształcenia go w Centrum Dialogu i Tolerancji lub hotel (Przewodnik Królewski).

Inne synagogi, takie jak te przy ul. Żydowskiej, były wielokrotnie niszczone przez pożary (np. w 1717 i 1764 roku) i powodzie (1736), co odzwierciedla trudne warunki, w jakich funkcjonowała społeczność (Wikipedia). Jednym z zachowanych śladów jest Kościół Najświętszej Krwi Pana Jezusa przy ul. Żydowskiej 34, który pierwotnie był synagogą (Przewodnik Królewski).

Synagoga	Lokalizacja	Okres funkcjonowania	Losy
Pierwsza synagoga	Dominikańska/Szewska	XIV wiek	Zniszczona w pożarach i powodziach (Przewodnik Królewski).
Synagoga Wielka	Stawna	1907–1940	Przekształcona w basen, obecnie w ruinie (Przewodnik Królewski).
Synagoga przy ul. Żydowskiej	Żydowska	Średniowiecze–XVIII wiek	Zniszczona w pożarach w 1717 i 1764 roku (Wikipedia).

Cmentarze

Cmentarze żydowskie w Poznaniu są ważnymi miejscami pamięci. Najstarszy cmentarz znajdował się na Muszej Górze (obecnie Plac Wolności) do 1803 roku. Po pożarze w 1803 roku nowy cmentarz powstał na terenie obecnych Międzynarodowych Targów Poznańskich, a jego fragment został odrestaurowany i znajduje się przy ul. Głogowskiej 26. Cmentarz ten, częściowo zniszczony przez nazistów, zawiera m.in. grób rabina Akivy Egera (Monitor Wielkopolski).

Od 1958 roku istnieje kwatera żydowska na cmentarzu komunalnym w Miłostowie, gdzie przeniesiono szczątki ofiar Holocaustu. To miejsce pozostaje aktywnym symbolem pamięci o poznańskich Żydach (Przewodnik Królewski).

Cmentarz	Lokalizacja	Okres funkcjonowania	Stan obecny
Musza Góra	Plac Wolności	Do 1803 roku	Nie istnieje (Przewodnik Królewski).
Międzynarodowe Targi Poznańskie	Głogowska 26	1803–1940	Częściowo odrestaurowany (Przewodnik Królewski).
Miłostowo	Cmentarz komunalny w Miłostowie	Od 1958 roku	Aktywny, zawiera szczątki ofiar Holocaustu (Przewodnik Królewski).

Losy podczas II wojny światowej

II wojna światowa przyniosła zagładę poznańskiej społeczności żydowskiej. Po zajęciu miasta przez Niemców w 1939 roku mienie gminy żydowskiej zostało skonfiskowane, a Żydzi poddani prześladowaniom. Wielu deportowano do gett w Grodzisku Mazowieckim, Ostrowie Lubelskim i Włoszczowie (Monitor Wielkopolski). W Poznaniu i okolicach utworzono kilkadziesiąt obozów pracy, w tym Fort VII, który był pierwszym obozem koncentracyjnym na ziemiach polskich, oraz obozy w Luboniu-Żabikowie i na ul. Bałtyckiej 7 (Przewodnik Królewski).

Więźniowie pracowali przy robotach komunalnych, drogowych i budowie autostrad. Większość poznańskich Żydów została zamordowana w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem. Po wojnie w Poznaniu osiedliło się niewielu Żydów, z których większość wyemigrowała w kolejnych dekadach (Wirtualny Sztetl). Miejsca pamięci, takie jak Pomnik Ofiar Obozu Pracy przy ul. Królowej Jadwigi, przypominają o tych tragicznych wydarzeniach (Przewodnik Królewski).

Miejsce pamięci	Lokalizacja	Znaczenie
Pomnik Ofiar Obozu Pracy	Królowej Jadwigi	Upamiętnia ofiary obozów pracy (Przewodnik Królewski).
Fort VII	Polska 7	Pierwszy obóz koncentracyjny w Poznaniu (Przewodnik Królewski).

Okres powojenny i współczesność

Po II wojnie światowej społeczność żydowska w Poznaniu była nieliczna, a większość ocalałych wyemigrowała. Gmina żydowska została reaktywowana dopiero w latach 90. XX wieku, głównie dzięki wysiłkom Alicji Kobus (Monitor Wielkopolski). W 1999 roku gmina odzyskała budynek Synagogi Wielkiej, choć jego przyszłość pozostaje niepewna. Obecnie Gmina Wyznaniowa Żydowska w Poznaniu działa na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i organizuje życie religijne dla nielicznej społeczności.

Współczesne inicjatywy obejmują wycieczki śladami żydowskiego dziedzictwa, które obejmują takie miejsca jak Synagoga Wielka, cmentarz przy ul. Głogowskiej czy Fontanna Kronthala przy Al. K. Marcinkowskiego (Przewodnik Królewski). Działania te mają na celu edukację i zachowanie pamięci o wkładzie Żydów w historię Poznania.

Podsumowanie

Historia społeczności żydowskiej w Poznaniu jest świadectwem zarówno jej prosperity, jak i tragicznych losów. Od średniowiecznych początków, przez okres znaczącego wpływu na rozwój miasta, aż po niemal całkowitą zagładę podczas Holocaustu, poznańscy Żydzi pozostawili trwały ślad w historii miasta. Ich synagogi, cmentarze i miejsca pamięci są dziś ważnymi punktami na mapie Poznania, przypominając o ich dziedzictwie. Współczesne wysiłki na rzecz odbudowy gminy i ochrony jej spuścizny świadczą o znaczeniu tej historii dla tożsamości miasta.

Zdjęcia własne,Tomasz Stachowiak, Roweromaniak